a) Tanım Cümleleri:
“….neye denir?" , "Bu nedir?” "Bu kimdir?”
ya da “…kime denir?” gibi sorulara
içerikçe, kapsamca ve şekilce tam olarak cevap veren cümlelerdir.
␥❅Sanatçı, düşündüklerine estetik katar. (tanım değil)
␥❅Sanatçı, düşündüklerine estetik katandır. (tanım cümlesi)
Not: Yukarıdaki
örneğe dikkat edilirse "Eleştirmen kimdir?" "Eleştirmen kime
denir?" sorularına verilen iki cevaptan ikincisi sadece tanım cümlesi kabul
edilmiştir. Birinci cümlede, eleştirmenin görevi, yaptığı iş vurgulanmış,
yorumlanmıştır. Yüklemin biçimi, cümlenin tanım cümlesi olup olmayacağında
belirleyicidir.
␥❅Komedi, güldürme amacı güden tiyatro oyunlarıdır. (tanım cümlesi)
␥❅Komedi insanları güldürür. (tanım değil)
␥❅Şiir, en güzel sözcükleri bir araya getirme sanatıdır. (öznel tanım cümlesi)
␥❅Buz, suyun katı haline denir. (nesnel tanım cümlesi)
Not: Bir kavramı esas nitelikleriyle kapsamayan,
sadece o kavramla ilgili nitelikleri içeren cümleler tanım cümlesi değildir:
␥❅Hayat güzeldir. (Güzellik, hayatın sıradan bir niteliği; onu var eden esaslı ve kapsayıcı bir nitelik değil.)
␥❅Hayat, maddenin ruha kavuştuğu, başı ve sonu olan sürece denir. / süreçtir. (tanım)
Çıkmış Soru
Aşağıdakilerden hangisi bir tanım cümlesidir?
A) Pastoral şiirde duygulardan daha çok doğa tasvirleri
yer alır.
B) Pastoral şiir, kır hayatını ve doğa güzelliklerini
anlatır.
C) Patoral şiir, dünden bugüne önemini yitiren bir
özellik taşır.
D) Artık günümüz şairleri pastoral şiire pek ilgi
göstermiyorlar.
E) Pastoral şiir, geleceğin dünyasında hak ettiği yeri
alacak olan şiirdir.
Cevap
Pastoral şiir nedir, sorusuna alınan cevap E seçeneğinde
vardır. Diğer seçeneklerde verilen cümleler tanım cümlesi değildir.
Cevap E
b) Karşılaştırma Bildiren Cümleler:
İki varlık ya da kavramın, herhangi bir yönden
birbirlerine karşı durumlarını gösteren cümlelerdir. İki varlık, genellikle
"en,
daha, kadar” gibi sözcüklerle derecelendirilir.
␥❅Batı insanıyla bizim aramızdaki en büyük fark, akılcılıktır. (Akılcılık yönünden, Batı ve Türk insanı karşılaştırılmış.)
␥❅Kayseri, ticaretle eskiden bu kadar ilgilenmiyordu. (“Ticarete olan ilgi” yönünden eski ve yeni Kayseri karşılaştırılmış.)
␥❅Hiçbirimiz onun kadar kilolu değil. (Bizimle onun arasında karşılaştırma var.)
␥❅Kardeşin senden daha çalışkandı.
␥❅Ben de en az onun kadar çalışmıştım.
␥❅Bu kasaba bizim ilçeye göre daha yeşil ve daha düzenli.
Not: Aynı cümlede birden fazla varlığın sıralanması
o cümlede karşılaştırma yapıldığını göstermez. Önemli olanı iki varlığın bir
yönden ele alınıp derecelendirilmesidir:
␥❅Şehri süsleyen gökdelenler bir tarafımızdan, insanların çılgınca eğlenmesini sağlayan pavyonlar diğer tarafımızdan akıp gidiyordu.
C) Benzetme Bildiren Cümleler:
Bir varlık ya da
kavramın daha belirgin hale gelebilmesi için onun başka bir varlık ya da
kavramın özellikleriyle anlatılmasına benzetme denir. İki varlık, ortak bir
yönden ele alınır.
Not: Karşılaştırmalarda mutlaka derecelendirme
vardır:
o daha uzun, daha değerli, çok kurak...
Not: Benzetmede ise iki öge arasındaki ortaklık,
paralellik ortaya konur ve derecelendirme yapılmaz.
␥❅Gam, kanser gibidir; etkisini zamanla gösterir.
␥❅Bu kaynar kazan, bu meclis nasıl olacaktı da Anadolu'yu kurtaracaktı.
d) Varsayım Cümleleri:
Bir olay ya da durumun olma, gerçekleşme olasılığını
konuşabilmek için aradaki bir durum ya da olay gerçekleşmiş varsayılır. "Diyelim ki, tut ki, velev
ki, hadi, varsayalım, düşünelim ki, farz et ki..."
gbi sözcüklerden yardım alınır.
␥❅Diyelim ki baban gereken parayı vermedi.
␥❅Velev ki öğrenciler kayıtlarını rüşvet vererek yaptırdılar.
␥❅Tut ki çalışmadığın yerden sordular, ne yaparsın?
␥❅Diyelim ki o da seni seviyor.
␥❅Farz et ki piyango sana çıktı.
␥❅Tut ki bugün doğum günün..
e) Olasılık / Tahmin Cümleleri:
Bir olay ya da durumun olabilirliğini,
gerçekleşebilirliğini gösteren cümlelerdir. Tahmin cümlelerinde diğer olasılık
asla göz ardı edilmez yani kesinlik yoktur. Tahmin ile olasılık arasında
küçük bir fark vardır. Tahminde bulunurken elimizde bir veri vardır ve bu
veriye dayanarak hareket edilir.
␥❅ Akşam dayımlar gelebilir. (olasılık)
␥❅Bir daha görüşmeyebiliriz. (olasılık)
␥❅Bu çocuk, ileride büyük bir yazar olabilir. (olasılık)
␥❅Hava karardı, galiba yağmur yağacak. (tahmin)
f) Yakınma (-den) / Şikayet Etme Cümleleri:
Bir varlıktan, kişiden, durumdan duyulan üzüntüyü dile
getiren cümlelerdir.
␥❅Bizi düşünmeden yaşamasını anlayamıyorum.
␥❅ Neticesiz işlerle uğraşırken arada benim kalbimi kırıyor.
␥❅Sinir anında şuursuzca sarf ettiği sözleri beni öyle üzüyor ki...
␥❅Şu odanı bir gün de toplasan ne olur?
g) Hayıflanma (Pişman Olma) Bildiren Cümleler:
Kişinin herhangi bir durumla ilgili duyduğu pişmanlığı
bildirdiği cümlelerdir.
␥❅Keşke, bu konuda sana hiç güvenmeseydim.
h) Çaresizlik Bildiren
Cümleler:
Yapılacak bir şeyin kalmadığını, bütün olumlu
olasılıkların tükendiğini bildiren cümlelerdir.
␥❅Tek oğlunu da kaybedince orta yerde öylece kaldı.
␥❅Hastaya bilinen bütün tetkikler yapılmış, tedavi denemelerinin hiçbirinden de bir sonuç elde edilememişti.
␥❅Her yolu denedim artık elimden bir şey gelmiyor.
i) Sitem Cümleleri:
İstediğimiz gibi
gerçekleşmeyen bir durum ya da davranışın ortaya çıkardığı kırgınlığı dile
getiren cümlelerdir. Sitem cümlelerinde kızgınlık, öfke söz konusu değildir.
␥❅Duydum, sinemaya gitmişsiniz de beni çağırmamışsınız.
␥❅Bu hassas zamanlarımda beni yalnız bırakmazsın zannediyordum.
j) Öneri (Teklif) Cümleleri:
Eksik görülen ya da beğenilmeyen bir durum ya da
işleyişin daha iyi olması için görüş ortaya atmaktır.
␥❅Kitabın sonuna kaynakça verirseniz akademisyenlerin de dikkatini çekersiniz.
␥❅Duvarları sık sık sulayın ki beton sağlam olsun.
␥❅Yazarak çalışmak, sizin için daha yararlı olacaktır.
k) Ön Yargı (Peşin Hüküm) Cümleleri:
Bir durum ya da olay sonuçlanmadığı halde, o durum ya da
olay için önceden hükümde bulunmaktır. Genellikle olumsuz algılansa da ön yargı
cümleleri olumlu da olabilir.
␥❅Bu çocuk adam olmaz.
␥❅Bu takım, bir daha şampiyonluk yüzü göremez.
l) Kaygı (Endişe) Cümleleri:
İstenmeyen bir durum ya da olayın gerçekleşme ihtimalinin
dile getirildiği cümlelerdir.
␥❅Babamın iki haftadır okula gitmediğimi duyması benim okul hayatımın sonu olur.
␥❅Bu çocuk gelecek sene de böyle tembel tembel oturursa bütün emeklerimiz boşa gider. (Emeklerin boşa gideceği endişesi var.)
m) Anlatımda
Derecelendirme:
Kimi zaman,
zihinde daha iyi canlandırılabilmesi için bir durum ya da olay, zaman içindeki
değişimiyle verilir.
␥❅Sakin başlayan parti, hareket kazanıp çılgınlığa doğru yol almaya başlamıştı.
␥❅Dizindeki kızarık önce yara, sonra da tam bir cerahat haline geldi.
n) Uyarı Cümleleri:
Olabilecek kötü
bir durum gerçekleşmeden önce onun olabileceğine dair ikazda bulunmaya uyarma
denir.
␥❅İlaçlamayı zamanında yapmazsanız, hastalıklı meyveler toplamak zorunda kalırsınız.
␥❅Tansiyonunu dengelemezsen kalp hastası olma riskin artar.
O) Karşıtlık Bildiren Cümleler:
Aynı cümlede karşıt durumların bulunmasıdır.
␥❅Sabah yüreğimde kopan fırtınaların yerini şimdi sükunet aldı.
␥❅ Fiziğindeki düzgünlük, ruhundaki iniş çıkışları gizleyemiyordu.
Ö) Beğeni / Takdir Cümleleri:
Hoşa gitme durumu. Sevmenin bir türü, derecesi.
␥❅Öğrenci dediğin, onun gibi disiplinli olur.
␥❅Delikanlının sert görünüşünün altında nasıl da naif bir yürek varmış.
␥❅Bu kitap, bana kendimi bulduran biricik hayat kılavuzumdur.
p) Gerçekleşmemiş Beklenti Bildiren Cümleler:
Beklentimizle ilgili olay ya da durum gerçekleştiği
halde, beklentimiz gerçekleşmemiştir.
␥❅Tatilde bize de uğrar sanmıştık.
␥❅Beni düğününe çağırır diye umuyordum.
Not: "Gerçekleşmemiş beklenti"
sorularında çeldirici şık şu örnekteki gibidir:
␥❅iki yıl sonra dayım bana son model bir Ferrari alacak.
Yukarıdaki cümlede beklenti zamana bağlanmıştır. Bu
cümlede gerçekleşmeyen şey zamandır, beklentimiz değil.
r) Çelişki Bildiren Cümleler:
Cümledeki yargılar birbirine ters iki farklı durumu
ortaya çıkarır.
␥❅Nefret ettiğini söylediği arkadaşının doğum gününe gitmek istemesini garipsemiştik.
s) Tasarı Cümleleri:
Henüz gerçekleştirilmemiş, ileride gerçekleştirilmesi
planlanan durum ve eylemlerin bildirildiği cümlelerdir.
␥❅Önümüzdeki yıl şirket çalışanlarının sayısını yüzde yirmi artıracağım.
␥❅Evin arkasına bir oda daha eklemeyi düşünüyorum.