a) Neden - Sonuç (Sebep - Sonuç) İlişkili Cümleler:
→ Bir nedenden dolayı, söz konusu sonuç ortaya
çıkmıştır. Cümlede bildirilen neden, sonucu zorunlu kılar.
→Cümlede anlatılan düşüncelerden biri
diğerinin gerçekleşmesine neden oluyorsa bu yargılar arasında neden-sonuç
ilişkisi vardır. Cümlede yükleme sorulan "niçin" sorusunun cevabı
neden-sonuç ilişkisini verir.
→Bu ilişki; "-den, -den dolayı, için,
çünkü, ki, diye" gibi edat ve bağlaçlarla sağlanır
␥❅Yağmur yağdığından bir saat dışarı çıkamadık.
␥❅Bana kızdığı için beni beklemeden gitmiş.
Not: Bu cümleler aynı zamanda gerekçe bildiren
cümlelerdir.
␥❅Yolda kaza olduğundan gecikmiş. (Gecikmenin nedeni de var sonucu da.)
␥❅Söylediği sözlerden dolayı onunla konuşmuyorum. (neden-sonuç ilişkisi)
␥❅Çalışamadım çünkü akşam elektrikler kesildi. (neden-sonuç ilişkisi)
␥❅Babam yeni bisiklet aldı diye çok sevinçliyim. (neden-sonuç ilişkisi)
␥❅Sınava yeterince hazırlanmadığı için iyi not alamadı. (neden-sonuç ilişkisi)
Çıkmış Soru
Aşağıdakilerden hangisinde neden-sonuç
ilişkisi içeren bir cümle vardır?
A) Ağzında yemek varken konuştu diye babası sofrada
çocuğu uyardı.
B) Sınavdan iyi bir puan alabilmek için gece gündüz
çalıştı.
C) Satılık uygun bir ev bulabilmek için gazete ilanlarını
takip ediyor.
D) İşe zamanında yetişebilmek amacıyla her gün erkenden
kalkar.
E) Bugün son bir ay içinde yaşadığım en güzel gündü.
Cevap
B, C, D seçeneklerinde verilen cümleler amaç-sonuç
ilişkisi içermektedir. E seçeneği de neden-sonuç ilişkisi içermemektedir. A
seçeneğinde gerçekleşen bir olayın sonucu ifade edilmektedir.
Cevap A
→Söz
konusu eylem (sonuç) bir amaca yönelik, bir amaç için yapılmıştır. Eylemin
yapılma amacının bildirildiği cümlelerdir.
→Bu
ilişki; "için, -mek üzere, -mek için, -e" ekleri yardımıyla
kurulur.
␥❅Memlekete, kardeşine destek olmak üzere gitti.
␥❅Seni sevdiğini göstermek için çok çaba sarf ediyor.
Not: Cümle kurgusuna "-den dolayı" ekleyebildiğimiz
cümleler neden-sonuç cümleleri,
"-mak
amacıyla” ekleyebildiklerimiz ise amaç-sonuç cümleleridir. Yani cümledeki
"için"
sözcüğü yerine "amacıyla” sözcüğü konur, Anlam sağlanıyorsa amaç
belirtilmiş, anlam sağlanmıyorsa neden ifade edilmiştir.
␥❅Buraya seni özlediğim için geldim. ↔Buraya seni özlediğimden dolayı geldim. (Neden-sonuç )
␥❅Buraya seni görmek için geldim. ↔ Buraya seni görmek amacıyla geldim. (Amaç - sonuç)
␥❅Kışın yemek için konserve hazırladı. ↔ (amaç-sonuç ilişkisi)
␥❅Seninle buluşmak üzere evden çıkmıştı. ↔ (amaç-sonuç ilişkisi)
␥❅Ders çalışmak için kütüphaneye gittim. ↔ (amaç-sonuç ilişkisi)
C) Koşul (Şart) — Sonuç İlişkili Cümleler:
→Eylemin
gerçekleşmesi bir şarta bağlanmıştır. Bir cümlede birden fazla yargı varsa bu
yargılardan biri diğerinin koşulu olabilir.
→Bu
ilişki; "-se,
-rek, -meden, -dikçe, -ince, yalnız, ancak, fakat, ama” ek veya
bağlaçları aracılığıyla kurulur.
␥❅Derste öğretmeni dinlerseniz konuyu anlarsınız.
␥❅Beraber gideriz ama bana dondurma alırsın.
␥❅Yağmur kesildiği zaman dışarı çıkarız.
␥❅Size seslenmeden içeri girmeyin.
␥❅Ders çalışırsanız başarılı olursunuz.
␥❅Derslerini yapmadan dışarı çıkamazsın.
␥❅Onu görürsen bu mektubu ver.
␥❅Böyle çalışırsanız sınavı kazanırsınız.
␥❅İradene sahip oldun mu (olursan, olduğunda) sana her şey kolay gelir.
Not: Bazı cümlelerde eylemin gerçekleşmesindeki
koşul, gelecekteki bir zamandır. Bu cümleler de koşul-sonuç cümlesidir, fakat
"zamana bağlılık” ifadesini de kullanabiliriz.
␥❅Bahar gelince kendime yeni bir ayakkabı alacağım.
␥❅ Onu görünce heyecanlanıyorum.
␥❅Kimi cümlelerde koşul gerçekleşse bile sonuca ulaşılamadığı/ulaşılamayacağı anlamı vardır.
␥❅Gece gündüz çalışsa da sınavı kazanamaz.
␥❅Gece gündüz çalıştı yine de sınavı kazanamadı.
Cümledeki ögelerin (herhangi bir canlı ya da cansız
varlık, eşya, bitki, hayvan...) kapsamı geniş olandan dar olana ya da kapsamı
dar olandan geniş olana göre sıralanmasıdır.
␥❅Öğrencilerden Ayşe'yi, Metin'i pek beğenirdim. (genelden ↔özele)
␥❅Ayşe ve Metin, en sevdiğim öğrencilerdi. (özelden ↔ genele)
␥❅Çiçeklerden en çok karanfili severdim. (genelden ↔özele)
␥❅Karanfil, en sevdiğim çiçektir. (özelden↔ genele)
Tümevarım — Genelleme:
Türün birkaç ögesinden yola çıkarak o türün tamamı
hakkında yargıda bulunmaktır.
␥❅Ankara'nın insanı, kişi hak ve özgürlüklerine saygı gösterir. ↔Buradaki cümlenin doğruluğunu kanıtlamak için Ankara'daki bütün insanları incelemek gerekir. Oysa burada, bilinen birkaç kişiden yola çıkılarak tüme (tüm Ankaralılara) varılmış. (tümevarım)
␥❅Polisiye romanlar, okuru bir an bile boşlukta bırakmaz. ↔Bunu söyleyen kişi sınırlı sayıdaki polisiye romandan yola çıkarak tüm polisiye romanlar hakkında yargıda bulunmuştur. (tümevarım)
␥❅Uzun boylu insanlar, hırstan arınmış insanlardır. ↔ (tümevarım)
Kimi zaman da
elimizdeki türün tamamı hakkındaki genellemeden yola çıkılarak o türün bir
ögesine (özele) ait yargıda bulunulur.
␥❅Oğlunuz şiir sevdiğine göre, sanata duyarlı biri. ↔ Şiir okuyanların sanata duyarlığı olduğu genellemesinden yola çıkılarak tek bir kişi için yargıda bulunulmuş yani tümden gelinmiş.
Cümlenin yüklemini etkileyen "mı, mi, kaç, nasıl, kim, hangi,
ne, ne kadar, niye, ne zaman, neden, niçin, nerede..." gibi
soru sözcükleriyle kurulan, gerçekten cevabı beklenen cümlelerdir.
␥❅Babam bugün beni sordu mu?
␥❅Sen kaç yaşındasın?
␥❅Nasıl bir ev arıyorsunuz?
␥❅Beni bunca zamandır neden aramadın?
Not: Biçimce, soru cümlesi gibi görünse de
aslında soru sorma niyeti taşımayan ve cevabı beklenmeyen, daha çok tepki niteliğindeki
cümleler sözde soru cümleleridir. Böyle cümlelerin sonuna soru işareti
konmayabilir.
␥❅Bu renk hiç sevilmez mi?
␥❅Yine mi sen geldin!
␥❅Senin gibileri biz hiç bilmez miyiz? (küçümseme)
␥❅insan kardeşini böyle bir anda yalnız bırakır mı hiç! (kızgınlık)
␥❅Beni biraz dinler misin? (istek-rica)
␥❅Sessiz olabilir misiniz? (uyarı)
Not: Soru sözcükleri kullanılsa bile, hiçbir
şekilde soru anlamı oluşmayan cümleler de vardır. Bunlar, sıradan cümlelerdir
ve sonuna hiçbir şekilde soru işareti atılmaz.
␥❅Eve mi gitsem diye düşünüyordum.
␥❅Bahar geldi mi buralar çok güzel olur.
Sevgi, korku, seslenme, şaşkınlık, coşkunluk,
kızgınlık vb. duyguları ifade eden cümlelerdir.
␥❅Öyle yorgunum ki!..
␥❅İşte şimdi yandık!
␥❅Lütfen gitme!
␥❅Önünüze baksanıza!
␥❅Sen sus bakayım!