Hukuk
→ İslamiyet öncesi Türk dünyasında siyasal ve sosyal hayat yazılı olmayan hukuk kurallarına göre düzenlenmiştir. (TÖRE)
→Töreler gelenek-görenekler, Kurultayın kararları ve Kağanın emirlerine göre şekillenmiştir.
→Hükümdar dahil herkes bu kurallara uymak zorundadır.
→Hukuk işlerine Yarguci denilen hakimler bakardı.
→İlk kez Uygurlarda hukuk kuralları yazılı hale gelmiştir.
Yazı
→Yazı Göktürkler ile başlamıştır. (Orhun Kitabeleri) Göktürk alfabesi 38 harften oluşur. İlk milli alfabedir.
→Göktürk alfabesi 1892 yılında Danimarkalı Türkolog W. Thomson tarafından okunmuştur.
→İkinci uygulanan milli alfabe Uygur alfabesidir. 18 harften oluşur.
→Türkler yazıyı geç kullanmaya başladıkları için Türk tarihi Çin, Bizans, İran, Rus ve Arap kaynaklarından öğrenilir.
Dil ve Edebiyat
→Türklerde sözlü edebiyat türleri;
*Koşuk: Kopuz eşliğinde söylenen şiirler.
*Sav: Türk atasözleri
*Sagu: Cenazelerde ölen kişinin ardından yakılan ağıt. (Yuğ törenlerinde)
*Destan: Kahramanlık öyküleri (Sözlü)
👉İlk Türk Devletlerinde Destanlar ve Özellikleri
1) Alp Er Tunga Destanı: Saka destanıdır. İranlılarla yaptıkları savaşlar ve Alp Er Tunga'nın kahramanlıkları anlatılır. Günümüze destanın küçük bir bölümü gelmiştir. Bu bölümü de Kaşgarlı Mahmut kaydetmiştir.
2)Şu Destanı: Saka destanıdır. Makedonya hükümdarı İskender ile Şu'nun mücadelesini anlatır. 11. yy yine Kaşgarlı Mahmut kaydetmiştir.
3)Türeyiş Destanı: Uygur destanıdır. Hun hakanlarından birinin iki kızı olduğunu ve Dokuz Oğuzlar'ın (UYGURLAR) bu kızlarla evlenen bir bozkurttan türediklerini anlatan destandır. Destan Cüveyni'nin Tarihi Cihan Güşa'sında da kayıtlıdır.
4)Göç Destanı: Uygur destanıdır. Kutlu Dağ efsanesine göre kutsal bir kayanın ülkeye bereket ve huzur getireceğine inanılmıştır. Göç destanında ise Çin prensesiyle evlenen Uygur hakanının kutsal bir kayayı parçalatarak Çinlilere vermesiyle başlayan uğursuzluk ve kıtlığı anlatır. Bunun üzerine Türklerin Beşbalıg bölgesine göç edişini anlatır.
5)Oğuz Kağan Destanı: Asya(Büyük) Hun destanıdır. Hun Hakanı Mete Han'ın ülkesini genişletip oğulları arasında nasıl pay ettiğini anlatır. İslamiyet'ten sonra Uygur Türkçesi ile yazıya geçirilmiştir.
6)Ergenekon Destanı: Göktürk destanıdır. Bir savaş sonrası sağ kalan Türklerin sarp dağlarla çevrili bir ovaya sığınmaları, orada çoğalmaları ve oradaki metali eriterek tekrardan nasıl güçlü bir devlet kurduklarını anlatır. 17.yy da Seçere-i Türk adıyla dilimize Ebu'l-Gazi Bahadır Han tarafından çevrilmiştir.
7)Bozkurt Destanı: Göktürk Destanıdır. Bir katliamdan sağ kurtulan bir bebeğin dişi bir bozkurt tarafından büyütülmesi ve türemeleri anlatılır.
8)Manas Destanı: Kırgız destanıdır. Müslüman Kırgızlarla putperest Kalmuklar arasındaki mücadele anlatılır. 400 bin mısradan oluşmaktadır.
Şehname , Gılgamış, Igor, Şinto, Nibelungen ve İlyada destanları Türk destanları değildir. Kafanız karışmasın gençler!
Yazılı Edebiyat
1) Göktürk(Orhun) Kitabeleri:
→Bilge Kağan, Vezir Tonyukuk ve Prens Kültigin adına Göktürkler tarafından yazılmıştır.
→Türk tarihinde ilk yazılı kaynaklar Orhun (Göktürk) Kitabeleri'dir.
→Türk adının geçtiği ve Türk devlet anlayışını anlatan ilk Türkçe belgedir.
→Üç tarafı Türkçe, bir tarafı Çince yazılmış olup Siyasetname özelliği gösterir.
→Yazarı Yolluğ Tigin'dir.
→İlk kez 1888'de Rus Arkeolog Yadrintsev tarafından bulunmuştur.
→İlk kez Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomson tarafından okunmuştur.(1892)
→İlk çözülen kelime Tengri'dir
→Çin'e karşı verilen bağımsızlık mücadelesi anlatılır. Kağan millete hesap verir. Türk kültürü ve yasaları hakkında bilgi verir.
→Moğolistan sınırları içerisinde yer alır.
2)Karabalgasun / Şine-Usu / Moyen-Çur /Taryat / Süci Yazıtları/Sekiz Yükmek:
→Uygurlar dönemine ait yazıtlardır.
→Üzerlerinde Çince, Türkçe ve Soğdca yazılar yer alır.
3)Yenisey Yazıtları:
→Kırgız Türkleri tarafından yazılmıştır.
→4 ya da 5.yy ait olduğu düşünülmektedir.
