Kapıyı çaldım, arkasında biri bekliyormuş gibi çarçabuk açıldı kapı. Hemen sordum:
-Doktor burada mı?
Kapıdaki, alçak bir sesle cevapladı:
-Burada idi...
Biraz önce Tanrı'nın çağrısına uydu. Hepimiz
onun ruhuna dua edelim.
Bütün tüylerim ürperdi. Elimle arabayı, arabadakileri
gösterdim.
Biraz sonra dua edeceğim biri
de orada.
Sonra önüme, ardıma, hiç
kimseye bakmadan koşmaya başladım.
Yukarıdaki parçada altı çizili sözcüklerin anlamlarını
incelediğimizde bu sözcüklerin başka varlıkların isimleri yerine kullanıldığını
görüyoruz.
“Biri” sözü kapıyı açan kişiyi karşılıyor.
“Burada” sözü bulunulan yerin isminin yerine geçiyor.
“Hepimiz” sözü grupta bulunan kişilerin tümünün
isimlerini karşılıyor.
“Hiç kimse”
sözü yazarın bakmadığı kişilerin yerine geçiyor.
Bu sözcüklerin kendileri, karşıladıkları varlıkların
isimleri değildir, ancak isimlerinin yerine geçmiştin İsim olmadıkları halde
isimlerin yerine kullanılabilen bu sözcüklere zamir denir.
Zamirler yerine geçtiği isimlerin özelliklerine göre
değişik gruplar altında incelenir. Bunlar;
1.
Kişi (şahıs) zamirleri
2.
Dönüşlülük zamiri
3.
İşaret zamirleri
4.
Belgisiz zamirler
5.
Soru zamirleri
Bunların dışında, bir sözcük olmadıkları halde isimlerin
yerine geçen ekler de vardır. Bunları kimi kaynaklar “ek halinde zamirler” olarak adlandırır. Ancak
baskın kanı bunların zamir değil ek olduğudur. Bunlar ilgi (aitlik) eki ve
iyelik ekidir.
1. Kişi (Şahıs) Zamirleri
Sadece şahıs isimlerinin yerine kullanılabilen zamirlerdir.
Parçada geçen “onun” sözü ölen kişinin isminin yerine kullanıldığı için kişi
zamiridir.
Bir dilde altı ayrı kişi olduğu için altı tane kişi
zamiri vardır.
Ben geldim. l.
tekil kişi zamiri
Sen geldin. II.
tekil kişi zamiri
O geldi. tekil
kişi zamiri
Biz geldik. çoğul
kişi zamiri
Siz geldiniz. II.
çoğul kişi zamiri
Onlar geldiler. III. çoğul kişi zamiri
Kişi isimlerinin yerine geçen her sözcük kişi zamiri olmaz. Bu
zamirlerin sayısı altı tanedir ve artırılamaz.
Kişi zamirlerinin bazıları birbirleri yerine kullanılabilir.
Ancak bu kullanımda özel anlam ilgileri vardır.
“Babacığım, siz bana annemi
beklememi söylemiştiniz.”
cümlesinde geçen “siz” sözcüğü “sen” zamiri
yerine kullanılmıştır. Ancak burada bir saygı anlamının olduğu bellidir.
2. Dönüşlülük Zamiri
Cümledeki eylemin özne üzerine döndüğünü anlatan “kendi”
zamirine dönüşlülük zamiri denir. Bu zamir insan isimleri yerine
kullanılabildiği gibi başka isimler yerine de geçer. Çoğu zaman iyelik
ekleriyle birlikte kullanılır.
Kendim geldim.
Kendin geldin.
Kendisi geldi.
Kendimiz geldik.
Kendiniz geldiniz.
Kendileri geldiler.
Zamire eklenen altı çizili ekler, onun hangi kişiyi
gösterdiğini bildiren iyelik ekleridir.
Dönüşlülük zamiri, yerine geçtiği isimle ya da başka türden
zamirlerle bir arada kullanıldığında pekiştirme anlamı taşır.
“Kendisini yakından tanırım.” cümlesinde bir kişiyi
karşılayan dönüşlülük zamiri,
“Çiçekler kendilerini seven insanları tanır.”
cümlesinde çiçeklerin yerine geçerek kullanılmıştır.
“Bu yemeği ben kendim hazırladım.” cümlesinde hem “ben”
hem “kendim” zamiri aynı kişiyi karşılayacak biçimde kullanılmıştır. Bu
durumda dönüşlülük zamiri pekiştirme anlamı taşımıştır.
Her tür ismin hafta söz öbeklerinin yerine kullanılabilen bu
zamirler isimleri, bulundukları yeri işaret ederek karşılar. Bu zamirler işaret
sıfatlarının, işaret ettiği ismin yerine geçmesiyle oluşur.
“Bu çiçekleri senin için topladım.”
cümlesindeki “bu” sözcüğü çiçek isminin yerini
gösterdiğinden işaret sıfatıdır. Çiçek isminin anlamını da bu sıfata yüklersek
cümle,
“Bunları senin için topladım.”
biçiminde olun Bu durumda “bunları” sözcüğü “çiçekler”
isminin yerine geçmiş ve işaret zamiri olmuştur.
İşaret zamirleri varlığın yakınlığına ve sayısına göre
değişik şekillerde kullanılır.
Bu senin mi?
Şu senin mi?
O senin mi?
Bunlar senin mi?
Şunlar senin mi?
Onlar senin mi?
cümlelerindeki altı çizili sözcükler işaret
zamirleridir.
Yer bildiren işaret zamirleri de altı biçimde kullanılır.
Burası eskiden bizimdi.
Şurası onların eviydi.
Orası bize çok uzak.
Buraları yemyeşil.
Şuraları daha sakin.
Oraları ormandı eskiden.
cümlelerinde geçen altı çizili sözcükler de işaret zamirleridir.
“Bunu
bana ver, öteki senin olsun.”
cümlesindeki “öteki” sözcüğü de işaret zamiri olarak kullanılmıştır.
Not: İşaret ve kişi zamirlerinde dikkati çeken en önemli
özellik ikisinde de “o” ve “onlar” zamirlerinin bulunmasıdır.
Bu iki zamir birbirine karıştırılmamalıdır. Kişi zamiri olan
“o” sözcüğü sadece insan ismini karşılar, bunun dışındakiler işaret zamiri
olur.
“Bu
ağacı kesemezsiniz, o benim için
çok değerli.” cümlesinde geçen “o” zamiri “ağaç” isminin yerine
kullanılmıştır. Dolayısıyla işaret zamiridir.
“Babamı
çok severim, o benim için çok değerli.”
cümlesindeki “o” sözcüğü ise bir insanı karşıladığı için kişi zamiridir.
Not: İşaret zamirleri insanlar için de kullanılabilir. Bu
durumda işaret zamirinin türü değişmez; yani kişi zamiri olmaz.
“Bu, benim kardeşim, şu da Ahmet'in.” cümlesinde geçen “bu” ve “şu”
zamirleri insanın yerine geçen işaret zamirleridir.
4. Belgisiz Zamirler
İsimleri nicelik yönüyle az çok karşılayan zamirlerdir. “biri,
hepimiz, hiç kimse” sözleri belgisiz zamirdir. Çünkü “biri”
sözcüğünde sayıca bir kişi olduğu bellidir, “hepsi” ve “hiç kimse”
sözlerinde ise sözü edilenlerin tümü karşılanmış ama onların kaç kişi oldukları
belli değildir.
Belgisiz zamirlerin çoğu belgisiz sıfatların zamirleşmesiyle
oluşmuştur.
“Birçok sanatçıyı tanıdım o imza gününde.” cümlesindeki “birçok”
sözcüğü “sanatçı” ismini belirten bir sıfattır. “Sanatçı” isminin anlamını
sıfata yüklersek cümle,
“Birçoğunu tanıdım o imza gününde.” biçiminde
söylenir ve “birçoğu” sözcüğü belgisiz zamir olur.
“Bazıları beni
haksız buluyormuş.”
“Birkaçını size
vereyim isterseniz.”
“Hepsi de bizim
arkadaşımız. “
“Hiç kimse eve gelmedi.”
“Herkes seni
arıyor.”
cümlelerinde geçen altı çizili sözcükler belgisiz
zamirdir.
5. Soru Zamirleri
İsimlerin yerine soru yoluyla geçen zamirlerdir.
— Bu
yemeği kim pişirdi?
— Bu
yemeği annem pişirdi.
— Ne
getirmişler sana?
— Kitap
getirmişler.
— Bunların kaçı bize ait?
— Bunların altısı bize ait.
— Hangisini
beğendin?
—Sarısını
beğendim.
cümlelerindeki soru bildiren sözcükler soru zamirleridir.
Bunların yerine geçtiği isimler ise altlarındaki cümlelerde verilmiştir.
Zamir Anlamlı Ekler
İsimlerin yerine geçen sözcüklere eklenen ekler arasında en
önemlisi ilgi (aitlik) eki olan “-ki” ekidir.
“Televizyonun sesini kısın, radyonunkini açın.” cümlesinde geçen “-ki” eki “ses”
ismi yerine kullanılmıştır. İsmin yerine geçtiği için zamir gibi kullanılmış
olur. Ancak bu eke zamir demek doğru değildir. Çünkü zamir bir sözcük türüdür,
bu ise bir ektir. Buna zamir anlamlı ek demek daha doğru olacaktır.